Του Καθηγητή Γιάννη Τσάκνη* και της Δρ. Ευσταθίας Τσάκαλη**
Είμαστε πράγματι ότι τρώμε; Την απάντηση μας τη δίνει άμεσα η ίδια η επιστημονική έρευνα αφού πλέον έχει αποδείξει αδιάσειστα την άμεση και ισχυρή σχέση μεταξύ της ανθρώπινης διατροφής και της υγείας. Μάλιστα, για τις επιστήμες της υγείας και των τροφίμων, ο νέος στρατηγικός στόχος τους δεν είναι μόνο η αύξηση του προσδόκιμου ζωής, αλλά και η βελτίωση της ευεξίας. Σε αυτό, λοιπόν, το δρόμο προς τη βελτιστοποιημένη διατροφή, που είναι ένας φιλόδοξος και μακροπρόθεσμος αναμφίβολα στόχος, τα «λειτουργικά τρόφιμα» αναδύονται ως ένα νέο, ενδιαφέρον και ενθαρρυντικό εργαλείο.
Οι σύγχρονες επιστήμες διατροφής και τεχνολογίας τροφίμων πέραν, πλέον, από την έμφαση σε μια ισορροπημένη διατροφή, στοχεύουν στη βέλτιστη διατροφή, με στόχο τη μεγιστοποίηση των φυσιολογικών λειτουργιών, προκειμένου να εξασφαλιστεί τόσο η μέγιστη ευεξία όσο και η υγεία. Η καλύτερη κατανόηση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ γονιδίων και διατροφής, θα μπορούσε να συνδυαστεί με τις μοναδικές βιοχημικές ανάγκες του ατόμου για μια προσαρμοσμένη επιλογή θρεπτικών προσλήψεων ανά άτομο.
Μια παλιά πεποίθηση που έχει πλέον αποδειχθεί αληθής, είναι ότι τα βασικά τρόφιμα, όπως τα φρούτα και τα λαχανικά, περιέχουν φυσικά χημικά (φυτοχημικά), τα οποία – όταν καταναλώνονται στις κατάλληλες ποσότητες – έχουν προστατευτική δράση και βοηθούν στη διατήρηση της υγείας. Υπάρχουν περιπτώσεις που ακόμη τα ίδια φυτοχημικά προϊόντα έχουν προληπτική ή και θεραπευτική ιδιότητα έναντι της ανάπτυξης ορισμένων ασθενειών. Οι επαγγελματίες της υγείας αναγνωρίζουν σταδιακά το ρόλο των φυτοχημικών στην ενίσχυση της υγείας, που εν μέρει ενισχύεται και από την νομοθεσία για τη διατροφική επισήμανση.
Ο όρος «λειτουργικά τρόφιμα» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στην Ιαπωνία, τη δεκαετία του 1980, για να περιγράψει μια τροφή που έχει υψηλή περιεκτικότητα σε φυσικούς μεταβολίτες με αναγνωρισμένα οφέλη για την υγεία όπως αντικαρκινικές, αντιλιπιδαιμικές, αντιχοληστερινικές, αντιμικροβιακές, αντιβακτηριακές, αντιμυκητιακές, αντιϊικές, αντιϋπερτασικές, αντιφλεγμονώδεις και αντιοξειδωτικές ιδιότητες. Κατά τη διάρκεια των επόμενων ετών, η έννοια είχε μεγάλη αποδοχή στο δυτικό κόσμο και το 1999, η Συντονισμένη Δράση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την επιστήμη των λειτουργικών τροφίμων, όρισε ότι: ένα προϊόν διατροφής μπορεί να θεωρηθεί λειτουργικό μόνον εάν μαζί με τη βασική διατροφική αξία του έχει και ευεργετικά αποτελέσματα σε μία ή περισσότερες λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού, είτε βελτιώνοντας τις γενικές και φυσικές συνθήκες ή και μειώνοντας τον κίνδυνο της εξέλιξης ασθενειών.
Η ποσότητα πρόσληψης και η μορφή των λειτουργικών τροφίμων δεν πρέπει να είναι σε μορφή χαπιού ή κάψουλας, αλλά ως κανονικό φαγητό. Μετά από πολλά χρόνια νομοθετικών πλαισίων που ρύθμιζαν την έγκριση των προϊόντων ένας νέος κανονισμός σχετικά με τους ισχυρισμούς για τις θρεπτικές και υγιεινές ιδιότητες των τροφίμων (ΕΚ αριθ. 1924/2006), περιελάβανε ένα κατάλογο εγκεκριμένων ισχυρισμών για όλα τα κράτη μέλη και τα θρεπτικά προφίλ που απαιτούνται για την παραγωγή τροφίμων με ισχυρισμούς υγείας.
Ωστόσο, θα πρέπει να επαναληφθεί ότι – όπως υποστηρίζεται από την Αμερικανική Διαιτητική Ένωση (ADA) – όλα τα τρόφιμα μπορούν να θεωρηθούν λειτουργικά σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο. Είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι ο όρος «λειτουργικό» δεν πρέπει να οδηγήσει σε παρεξηγήσεις ότι, τα τρόφιμα που δεν χαρακτηρίζονται ως “λειτουργικά” δεν είναι ασφαλή ή υγιεινά. Προφανώς όλα τα τρόφιμα μπορούν να συμπεριληφθούν σε ένα σχήμα υγιεινής διατροφής. Το κλειδί είναι και πάλι η ποσότητα και οι συνδυασμοί, δηλαδή η ισορροπία μεταξύ λειτουργικών και μη λειτουργικών τροφίμων.
Υπό την ευρεία έννοια των λειτουργικών τροφίμων θα μπορούσε να περιληφθεί ένας μακρύς κατάλογος προϊόντων που θα μπορούσε να χωριστεί περαιτέρω σε πέντε υποκατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει τα τρόφιμα ή τα συστατικά τα οποία σύμφωνα με ισχυρές επιστημονικές αποδείξεις έχουν άμεσο αντίκτυπο στην πρόληψη ασθενειών. Μια άλλη ομάδα λειτουργικών τροφίμων είναι εκείνα τα οποία εμπλουτίζονται με ένα ή περισσότερα συστατικά με εκτιμώμενες ισχυρές επιπτώσεις στην πρόληψη ή διαιτητική θεραπεία μιας νόσου ή των κλινικών συμπτωμάτων της. Μια τρίτη υποκατηγορία περιλαμβάνει συγκεκριμένα τρόφιμα που σχετίζονται άμεσα με μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης ορισμένων ασθενειών. Υπάρχει περιορισμένη χρήση ενός τέτοιου ισχυρισμού σε εμπορικό επίπεδο, δεδομένου ότι είναι απαραίτητο να παρουσιαστούν in vitro, in vivo και επιδημιολογικές μελέτες για την υποστήριξη του και μέχρι τώρα τα κλινικά αποτελέσματα είναι περιορισμένα και μερικές φορές αμφισβητήσιμα. Τα τρόφιμα με μειωμένη περιεκτικότητα -από μερική ή πλήρη απομάκρυνση- συγκεκριμένων συστατικών που αποδεικνύονται επιβλαβή, αποτελούν την τέταρτη υποκατηγορία. Αυτά τα τρόφιμα είναι γνωστά ως διαιτητικά ή light προϊόντα. Τα συμπληρώματα διατροφής αποτελούν την πέμπτη ομάδα λειτουργικών τροφών. Αυτά είναι βασικά συστατικά με σημαντικές βιολογικές ιδιότητες που μπορούν να απομονωθούν από τη φυσική τους πηγή και μπορούν να καταναλωθούν απευθείας ή να προστεθούν σε άλλα τρόφιμα προκειμένου να τροποποιηθούν οι ιδιότητές τους με λειτουργικό τρόπο. Τέλος, είναι αποδεκτό ότι ένα λειτουργικό τρόφιμο μπορεί να ανήκει σε μία ή περισσότερες από αυτές τις υποκατηγορίες.
Συνεπώς, τα λειτουργικά τρόφιμα, πρέπει να λαμβάνονται ως αναπόσπαστο μέρος της συνηθισμένης διατροφής προκειμένου να έχουν ευεργετικά αποτελέσματα πέρα και πάνω από τη γνωστή παραδοσιακή θρεπτική συμβολή τους στον ανθρώπινο οργανισμό. Επιπλέον, αυτά τα ευεργετικά αποτελέσματα πρέπει να αποδεικνύονται επιστημονικώς για να δικαιολογούν δύο συγκεκριμένους τύπους ισχυρισμών: την αξίωση για αυξημένη λειτουργικότητα ή τον ισχυρισμό για μείωση του κινδύνου ασθένειας. Και φυσικά όλα αυτά δείχνουν πόσο πολύ διαφοροποιούνται τα λειτουργικά τρόφιμα από άλλες προσεγγίσεις όπως τα συμπληρώματα διατροφής ή τα εμπλουτισμένα τρόφιμα.
Μάλιστα, οι διεθνείς καταναλωτικές τάσεις στρέφονται σταδιακά, με την αρωγή των ερευνητικών αποτελεσμάτων, προς την αναγνώριση της εξέχουσας θέσης των λειτουργικών τροφίμων στο καθημερινό τραπέζι του καταναλωτή. Το μέλλον των λειτουργικών τροφίμων δείχνει πραγματικά ευοίωνο και η συνεργασία των παραγωγών αγροδιατροφικών προϊόντων με την ερευνητική κοινότητα, πάνω στον τομέα αυτό, δε θα μπορούσε παρά να δρέψει εξαιρετικούς «καρπούς» μεσομακροπρόθεσμα.
*Διευθυντή Εργαστηρίου Ελέγχου Ποιότητας και Ασφάλειας Τροφίμων και Κοσμήτορα της Σχολής Επιστημών Τροφίμων του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής
**Συνεργαζόμενη Ερευνήτρια του Εργαστηρίου Ελέγχου Ποιότητας και Ασφάλειας Τροφίμων της Σχολής Επιστημών Τροφίμων του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής
